De nieuwe kerndoelen Nederlands VO zijn er! Ik ben er blij mee: er is naast aandacht voor inhoud, ook voor het proces en de context van taal. Ik denk dat hiermee taalonderwijs betekenisvoller en motiverender kan worden voor de leerlingen. Luistervaardigheid blijkt sinds oktober 2023 een onderdeel van de nieuwe kerndoelen voor het voortgezet onderwijs. Waar deze vaardigheid al langer een onderdeel was van het mbo-examen Nederlands, gaan ook leerlingen van het voortgezet onderwijs zich hier verder in bekwamen.
Eerder dit jaar riep Ombudsman Reinier van Zutphen op dat de overheid beter moet leren luisteren. Met de Number 5 Foundation doet Prinses Laurentien hier een aanzet voor. Op de hbo’s en universiteiten klagen de docenten over de luistervaardigheid van de nieuwe studenten; ze kunnen bijvoorbeeld geen aantekeningen meer maken. Luisteren, is dat te leren? Hoe zouden lessen luisteren eruit kunnen zien? Hierbij suggesties vanuit de theorie en de praktijk, uitgaande van de verschillende onderdelen van de conceptkerndoelen Nederlands, waarbij luisteren nu als vaardigheid wordt genoemd.
Informatieve teksten
Voordat ik docent Nederlands werd in het VO, gaf ik les in het mbo. Als assessor Nederlands in het mbo heb ik meerdere malen een kijk- en luisterexamens afgenomen. Belangrijk om te leren voor de studenten was: wie zijn er aan het woord, wat is hun rol, wat is hun spreekdoel, waarover zijn ze het eens en oneens, welke signaalwoorden zijn gebruikt en zijn ze in hun spreekdoel geslaagd? Er werden tijdens het examen fragmenten afgespeeld met verschillende dialecten en over uiteenlopende onderwerpen. Het waren geen authentieke taaltaken, die volgens Kris van der Branden wel noodzakelijk zijn om vaardigheden aan te leren (2020). In LTM (2021) stond een voorstel beschreven voor een luistertoets Nederlands in het VO. Een mooi vertrekpunt?
Woordenschat en luisterstrategieën
Ik weet niet hoe effectief de drie lessen in luisteren destijds voor mijn mbo-studenten zijn geweest. Als vaardigheid had luisteren de minste aandacht in het programma. Wat ik wel weet is dat voor het ontwikkelen van luistervaardigheid, net als bij het lezen van een gatentekst, woordenschat nodig is en kennis van de context. Zo zal een banketbakkersleerling waarschijnlijk beter scoren bij een luistertekst over de crompouce.
In zijn recente proefschrift (2023) pleit Patrick Rooijackers ervoor om diep leesbegrip te toetsen met een combinatie van zowel offline als online lees- en luisterteksten. Luistervaardigheid is ook een voorspeller van leesvaardigheid, blijkt onder meer uit het proefschrift van O.W.M Van Bruggen (2018). Het boek ‘Verdiepend lezen’ van Karin van de Mortel kan behulpzaam zijn voor wat je in de klas kunt doen met het aanleren van verdiepende lees- en luisterstrategieën, om complexe teksten te leren begrijpen.
Communicatie
Bij het onderdeel communicatie in de conceptkerndoelen leren de leerlingen ‘begrijpend luisteren’ en ‘doelgericht gesprekken voeren’. Ik zou graag zien dat ‘een dialoog leren voeren‘ aan de kerndoelen wordt toegevoegd. In deze tijden van oorlog en polarisatie is dit vaak de enige manier om uit patstellingen te komen. Als we dat niet ergens leren, hoe gaan we dat dan doen?
Welke ‘oorlinge’ vaardigheden horen hierbij? Aantekeningen maken, samenvatten, verdiepende vragen stellen, synthetiseren; uit onderzoek van hogescholen blijkt dat het taalonderwijs in het vo vooral gericht is op productie en veel minder op receptie (G. Cajot e.a., 2018). Dat geldt niet alleen voor het lezen van, maar ook voor het luisteren naar complexe teksten, zoals bij het volgen van colleges.
Luisterliteratuur
Een kwart van mijn leerlingen ‘leest’ liever met de oren. Ze kunnen zich dan beter concentreren of juist gelijktijdig andere dingen doen. Uit onderzoek van het CBS blijkt dat het lezen van luisterboeken is toegenomen (2020). Daarnaast verschijnt er steeds meer variatie in luisterliteratuur. Films, podcasts, spoken word, radiodocumentaires, geluidswandelingen: op het tweejaarlijkse oorzakenfestival worden nieuwe ontwikkelingen op luistergebied aangeboden. Deze zijn ook terug te vinden in het artikel “Vondsten en vergezichten” van Siebe Bluijs en Jeroen Dera, over digitale literatuur in de klas (2021).
Ten slotte: voorbereidend wetenschappelijk onderwijs, daar staat het vwo voor. Leren de leerlingen op het vwo wat ze moeten kunnen om schrijvend goed te presteren in het hoger onderwijs? Om een idee te krijgen welke schrijfproducten in het hoger onderwijs worden ingezet, lees het boek “Geef ze het nakijken” van J. van Kruijningen (2022). De hogescholen en universiteiten hebben er last van dat er op het vo (en mbo) te weinig aandacht wordt besteed aan luistervaardigheid. Het is vast mede om deze reden dat zij recent zitting hebben genomen in de adviesraad voor de nieuwe kerndoelen vo: zonder receptie geen productie.
Samengevat, of het nu gaat om informatieverwerking, communicatie of luisterliteratuur: goed luisteren leren we niet vanzelf. De deelvaardigheden waaruit luisteren bestaat, vragen wat mij betreft om meer explicitering en samenhang in de kerndoelen. Een leerlijn in het curriculum of een Leerstoel Luisteren lijkt me daarom het overwegen waard.
Lilian Boonstra
6 november 2023
Bronnen:
Bluijs, S., Dera, J., & Peeters, D. (2021). Waarom digitale literatuur in het literatuuronderwijs thuishoort. Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 137(2), 150–163. https://doi.org/10.5117/tntl2021.2.003.blui
Cajot, G. e.a. Taalvaardigheid in het hoger onderwijs: een sleutel voor een succesvolle overgang. VLOR, 24 oktober 2018, https://www.forumtaalbeleidhogeronderwijs.be/wp-content/uploads/2018/10/Academische-Taalvaardigheid_Presentatie-VLOR-241018.pdf
Jansen, C. (2023), Zwak Nederlands van studenten is onacceptabel. Trouw, 30 januari 2023.
https://nos.nl/artikel/2476295-ombudsman-overheid-moet-beter-luisteren-naar-burger
Oorzakenfestival 2023: https://oorzaken.org/festival/
Schuurs, U. (2021) De ontwikkeling van een toets Luistervaardigheid, Levende Talen Magazine: https://lt-tijdschriften.nl/ojs/index.php/ltt/article/view/2180/1776
Van den Branden, K. (2020). Het belang van authentieke taaltaken. Didactiek Nederlands – Handboek. Geraadpleegd [31-1–2023] via https://didactieknederlands.nl/handboek/2020/11/het-belang-van-authentieke-taaltaken
Van de Laarschot, M. (2004) Lesgeven meertalige klassen. https://www.bibliotheek.nl/catalogus/titel.158351614.html/lesgeven-in-meertalige-klassen/
Van de Mortel, K. & Ballering, C. (2014). Verdiepend lezen leerlingen begeleiden bij het begrijpend lezen van complexe teksten. Amersfoort, uitgeverij CPS.